Rozliczenie z przeszłością totalitarnego państwa to trudny i wieloaspektowy proces. W Polsce osoby represjonowane w okresie PRL mogą ubiegać się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za doznane krzywdy. W tym celu wszczynane są procesy sądowe. Jednak nawet w tak szczególnych przypadkach obowiązują terminy ustawowe dotyczące przedawnienia roszczeń. W artykule odpowiemy na pytania: do kiedy można ubiegać się o odszkodowanie za represje, jakie są terminy w sprawach represji politycznych?
Jakie są terminy przedawnienia w sprawach represji?
Zasadniczo, roszczenia majątkowe w polskim prawie cywilnym ulegają przedawnieniu – po upływie określonego czasu dłużnik (np. Skarb Państwa) może uchylić się od ich zaspokojenia. Jednak w przypadku roszczeń o odszkodowanie za represje i zadośćuczynienie za represje, sytuacja jest bardziej złożona, ponieważ stosuje się szczególne przepisy wynikające z ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
To właśnie ta ustawa lutowa reguluje postępowanie wobec osób, które zostały skazane lub represjonowane w okresie PRL za działalność niepodległościową. W przypadku uznania przez sąd orzeczenia represyjnego (np. wyroku skazującego, decyzji o internowaniu) za nieważne, osoba represjonowana lub jej spadkobiercy mogą domagać się:
- odszkodowania za rzeczywiste straty (utracony zarobek, zniszczone mienie, przymusową pracę),
- zadośćuczynienia za krzywdę (cierpienie psychiczne i fizyczne).
Osoba, której orzeczenie zostało uznane za nieważne, ma 10 lat od daty uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nieważności na wniesienie roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie.
To oznacza, że termin przedawnienia wynosi 10 lat, ale liczy się go nie od momentu samej represji, lecz od momentu stwierdzenia nieważności represyjnego orzeczenia przez sąd.
Jeśli osoba represjonowana zmarła, prawo dochodzenia roszczeń przechodzi na spadkobierców, którzy również mają 10 lat na złożenie wniosku, licząc od dnia uprawomocnienia się orzeczenia o nieważności.
Przedawnienie odszkodowań
Czy roszczenia za represje się przedawniają? Tak – roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie z tytułu represji ulegają przedawnieniu, jednak nie według ogólnych zasad określonych przez Kodeks cywilny, lecz zgodnie z ustawą o uznaniu za nieważne orzeczeń represyjnych.
Jak wspomniano wyżej, kluczowy jest termin 10 lat, liczony od momentu prawomocnego uznania orzeczenia represyjnego za nieważne. W przypadku przekroczenia tego terminu sąd ma prawo oddalić roszczenie, nawet jeśli osoba represjonowana rzeczywiście poniosła szkodę i cierpienie.
Terminy represje PRL
Kiedy mija termin zgłoszenia odszkodowania za PRL? Termin zgłoszenia roszczeń nie jest liczony od daty samej represji – np. od dnia internowania czy skazania w PRL. Wiele osób mylnie sądzi, że skoro represje miały miejsce kilkadziesiąt lat temu, to wszelkie roszczenia o świadczenia dla represjonowanych już dawno wygasły. Tak jednak nie jest.
Kluczowy moment to wydanie i uprawomocnienie się postanowienia sądu o uznaniu danego wyroku lub decyzji administracyjnej za nieważne. Od tej chwili zaczyna biec 10-letni termin na złożenie roszczenia o:
- odszkodowanie za straty materialne (utracony zarobek, koszty utrzymania, utrata możliwości rozwoju zawodowego),
- zadośćuczynienie za krzywdę moralną (upokorzenie, pozbawienie wolności, tortury, przymusowe prace).
Czy można wznowić sprawę po przedawnieniu?
Zasadniczo – nie. Jeżeli upłynął roczny termin od dnia uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nieważności orzeczenia represyjnego, a osoba nie złożyła w tym czasie roszczenia o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, roszczenie się przedawnia.
Oznacza to, że sąd może oddalić pozew nawet wtedy, gdy szkoda była ewidentna. Jednakże w niektórych szczególnych przypadkach istnieje możliwość wznowienia sprawy lub próby obejścia skutków przedawnienia:
