Represje to działania władz państwowych lub innych instytucji, których celem jest zduszenie oporu, sprzeciwu lub aktywności osób bądź grup społecznych. W dziejach Polski, szczególnie w okresie stalinowskim i w czasach PRL, wiele osób padło ofiarą surowych prześladowań za swoją działalność polityczną. Ich konsekwencje były dotkliwe zarówno dla pojedynczych ludzi, jak i całych społeczności.
Podstawa prawna przyznania rekompensaty – ustawa lutowa
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje zarówno osobom represjonowanym w okresie komunizmu, jak i dzieciom takich osób, rodzicą czy małżonką.
Prawo do rekompensaty za represje komunistyczne określa przede wszystkim ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Powszechnie nazywa się ją „ustawą lutową” lub „ustawą o odszkodowaniach dla osób represjonowanych”. Przepisy te wprowadzają rozwiązania, które pozwalają ofiarom niesłusznych prześladowań domagać się zarówno odszkodowania, jak i zadośćuczynienia.
Komu przysługuje rekompensata za represje?
Zgodnie z ustawą lutową, możesz ubiegać się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje, jeśli spełniasz jeden z poniższych warunków:
- represje w PRL – byłeś prześladowany przez władze komunistyczne za działalność na rzecz niepodległej Polski (lub jesteś bliskim członkiem rodziny takiej osoby). W takim przypadku konieczne jest wcześniejsze stwierdzenie przez sąd nieważności wydanego wówczas wyroku — Kancelaria LEGION może Ci w tym pomóc,
- represje stalinowskie – doświadczyłeś prześladowań w okresie od 1 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1956 r.,
- przymusowa służba wojskowa – odbyłeś ją pomiędzy 1 listopada 1982 r. a 28 lutego 1983 r.,
- internowanie w stanie wojennym – w Twojej sprawie wydano decyzję o internowaniu, nawet jeśli nie została ona wykonana.
Czy dzieci osób represjonowanych mają prawo do rekompensaty? Odpowiedź jest twierdząca. O odszkodowanie dla osób represjonowanych mogą ubiegać się najbliżsi krewni zmarłego. Prawo to przysługuje dzieciom oraz małżonkowi osoby represjonowanej.
Jaka może być wysokość zadośćuczynienia?
Zgodnie z ustawą lutową, wysokość zadośćuczynienia i odszkodowania nie jest sztywno określona jedną kwotą — ustala ją sąd, biorąc pod uwagę:
- czas trwania represji,
- charakter i dotkliwość krzywd (np. internowanie, więzienie, przymusowa służba wojskowa),
- skutki zdrowotne i społeczne,
- utracone korzyści materialne.
W praktyce:
- zadośćuczynienie (za krzywdę niemajątkową, czyli cierpienia psychiczne, fizyczne, utratę dobrego imienia) może wynosić nawet kilkaset tysięcy złotych, jeśli represje były długotrwałe i szczególnie dotkliwe,
- odszkodowanie (za straty materialne, np. utracone dochody, zniszczony majątek) wyliczane jest indywidualnie na podstawie przedstawionych dowodów.
Sądy często orzekają stawki zadośćuczynienia za każdy miesiąc pozbawienia wolności – w praktyce bywa to od ok. 3 000 do 10 000 zł za miesiąc (przy czym kwota zależy od konkretnego sądu, okoliczności i dowodów).
Ograniczenie możliwości dochodzenia odszkodowania
Podstawowym warunkiem uzyskania odszkodowania za represje jest ustalenie, czy dana osoba była prześladowana w czasach komunizmu w Polsce, w związku ze swoją działalnością niepodległościową. Nie musi to być czynna walka z reżimem – za działalność niepodległościową uznaje się również między innymi kolportaż ulotek, przechowywanie w domu nielegalnej prasy czy inne, nawet drobne, formy zaangażowania w dążenie do wolnej Polski.
Kto nie może ubiegać się o odszkodowanie za represje?
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje zarówno osobom represjonowanym w okresie komunizmu, jak i dzieciom takich osób, rodzicą czy małżonką.
Istnieją jednak wyjątki. Uprawnienie to nie obejmuje osób, których działania w tamtym czasie uznaje się za „zaprzeczenie działalności na rzecz niepodległości Polski”. Dotyczy to między innymi sytuacji, gdy ktoś, mimo zaangażowania w walkę o wolność, jednocześnie współpracował z władzami komunistycznymi. W takim przypadku możliwość ubiegania się o świadczenie przepada.
Odszkodowanie na podstawie ustawy lutowej nie przysługuje także w odniesieniu do represji niemieckich — przepisy wyraźnie wskazują, że ustawa obejmuje wyłącznie prześladowania ze strony władz komunistycznych.
Prawo do rekompensaty – pomoc prawna
Aby ubiegać się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje komunistyczne, należy podjąć kilka kroków:
- Zgromadzenie niezbędnych informacji i dokumentów — w tym z Instytutu Pamięci Narodowej,
- Złożenie wniosku do właściwego sądu — okręgowego lub wojskowego, w zależności od sprawy. Może to zrobić osoba represjonowana lub jej bliscy (np. dzieci, małżonek),
- Ustalenie nieważności orzeczenia sądowego — jeśli w sprawie zapadł wcześniej wyrok i jest to wymagane,
- Udokumentowanie poniesionych szkód i krzywd — przedstawienie dowodów na straty materialne i niematerialne.
We wszystkich tych etapach pomoże Ci Kancelaria LEGION. Skorzystaj z bezpłatnej porady prawnej i sprawdź, czy Ty lub Twoi bliscy możecie otrzymać odszkodowanie za doznane represje.
